به گزارش روابط عمومی سازمان نقشه برداری کشور، علی سلطانپور مدیر آبنگاری و امور جزرومدی سازمان نقشه برداری کشور به مناسبت گرامیداشت روز ملی دریای خزر با اعلام  این خبر عنوان کرد:«  مشاهدات تراز دریای خزر در شش ماهه ابتدایی سال 1402 نشان میدهد که تراز دریا نسبت به مدت مشابه خود در  سال 1401 حدودا بیست سانتیمتر دیگر کاهش یافته است و با توجه به این روند کاهشی، میانگین سالیانه تراز دریای خزر در سال 2023 از رکورد یکصد سال اخیر عبور نموده و تراز میانگین سالیانهء کمتر از منهای 29 را ثبت می کند.»

وی همچنین متذکر گردید: بررسی تغییرات تراز آب دریای خزر نشان می دهد که تراز آب این دریا در طی دو دهه گذشته روند کاهشی داشته و این روند کماکان ادامه دارد. اگرچه دریای خزر در تاریخ خود کاهش ها و افزایشهای متعددی را به خود دیده ولی این روند کاهشی با توجه به تغییرات آب و هوایی می تواند به عنوان یک کاهش بی بازگشت تلقی گردد که بزرگترین دریای آب شیرین دنیا را تهدید مینماید.

مدیر آبنگاری و امور جزرومدی در ادامه گفت: « تغییرات تراز آب دریاچه ها در مقایسه با تغییرات اقیانوسها و آبهای آزاد، به دلیل عدم اتصال به آبهای آزاد کاملا متفاوت بوده و وابسته به تغییرات اقلیمی در آن منطقه بوده و به همین دلیل، دریاچه ها تغییرات تراز بیشتری را تجربه مینمایند. بطوریکه دامنه تغییرات تراز آب دریای خزر در یک قرن اخیر به میزان چند متر بوده در حالی که افزایش آبهای آزاد به دلیل گرمایش زمین در حدود 2 میلیمتر در سال می باشد.

سلطانپور همچنین با اشاره به بررسی های انجام شده در خصوص تغییرات تراز دریای خزر گفت:« در این مطالعه داده های ایستگاههای نکا، امیرآباد، فریدونکنار، نوشهر، انزلی و آستارا مورد بررسی قرار گرفتند. این بررسی ها نشان داد که تراز دریای خزر علاوه بر تغییرات پریودیک سالانه که بواسطه افزایش طبیعی ورودی رودخانه ها در نیمه اول سال و کاهش آن در نیمه دوم روی میدهد، تغییرات غیر پریودیک متعددی را در دوران حیات خود تجربه نموده است. داده های ایستگاه ماخاچکالا از سال 1900 میلادی نشان میدهد که این دریاچه شدیدترین کاهش تراز در قرن اخیر(20 میلادی) را در دهه 30 تجربه نموده است بطوریکه در یک دهه به میزان دو متر از تراز دریا کاسته شده است. این کاهش تراز سپس با نرخ آرامتری در طی دهه های بعدی (تا انتهای دهه 70 میلادی) ادامه داشته و با کاهش بیش از یک متر دیگر، تراز دریا در سال 1977 عدد منهای 29 را تجربه میکند. سپس تراز دریا از سال 1978 روند افزایشی خود را آغاز نموده و طی 18 سال تراز دریا به میزان 2.5 متر افزایش یافته و تراز منهای 26.5 را سال 1995 ثبت میکند. سپس در طی دهه 1995 تا 2005، تراز دریا کاهشی نیم متری و افزایش به میزان سی سانتیمتر را تجربه کرده و از سال 2005، دریای خزر وارد دوره کاهش تراز دیگری میشود که هنوز ادامه دارد. مشاهدات تراز دریا حاصل از ایستگاههای تراز سنجی سازمان نقشه برداری کشور نشان میدهد که کاهش تراز دریای خزر در طی دو دهه گذشته (بجز سالهای 2012 و 2016 که افزایش تراز مشاهده است) بطور پیوسته ادامه داشته و در مجموع  از سال 2005 تا سال 2022، یک متر و هشتاد و پنج سانتیمتر از تراز دریا کاسته شده که معادل کاهش 700 میلیارد مترمکعب از آب این دریاچه است.

مدیر آبنگاری و امور جزر و مدی همچنین افزود: آب دریای خزر از طریق بارش مستقیم و رودخانه های ورودی به آن تامین شده و سپس از سطح دریا تبخیر میگردد. بنابراین، تغییرات تراز دریای خزر را می باید در تغییرات این موازنه جستجو نمود. رودخانه ولگا به تنهایی 80 درصد آب ورودی به دریای خزر را تامین مینماید و در رده های بعدی رودخانه های آرال و کورا، سفید رود و ... قرار میگیرند. با توجه به این موضوع، تغییرات ورودی رودخانه های فوق الذکر مورد بررسی قرار گرفتند. این بررسی ها نشان میدهد که اگرچه ورودی رودخانه ها در سالیان گذشته به آرامی رو به کاهش بوده ولی کاهش مداوم تراز دریای خزر را نمیتوان به تنهایی به این عامل نسبت داد . مطالعات جهانی و اندازه گیری های انجام شده در خصوص دمای محیطی و آب دریای خزر همچنین نشان دهنده آن است که دمای محیطی در منطقه خزر به میزان یک درجه طی دهه های اخیر افزایش یافته است. با توجه به اینکه افزایش دمای هوا، افزایش تبخیر را به دنبال دارد، مطالعاتی در این خصوص انجام شد و نتیجه این بررسی نشان داد که افزایش یک درجه دمای محیط معادل تبخیر بیشتر آب به میزان سالیانه 40 میلیارد مترمکعب از سطح این دریاچه می باشد که معادل بیش از 10 سانتیمتر کاهش تراز سالیانه است.

وی ادامه داد: با توجه به مطالب گفته شده به نظر می رسد که تغییرات تراز دریای خزر به شدت از روند گرمایش زمین و کاهش نزولات جوی طی سالیان اخیر تاثیر پذیرفته است که با توجه به مدلهای جهانی اقلیمی و گرمایش زمین انتظار می رود که این روند کاهش درسالهای آتی نیز ادامه یابد و باید آمادگی لازم به منظور رویارویی با آن ایجاد گردد.

سلطان پور در خصوص پایش تراز دریای خزر اینگونه توضیح داد: « شبکه دائمی پایش تراز دریا متعلق به سازمان نقشه برداری کشور با ایجاد ایستگاههای جزرومدی در دهه 60 شمسی در بنادر کنگان، بوشهر، شهید رجایی و چایهار آغاز به کار نمود و هم اینک شامل 15 ایستگاه در سواحل جنوب کشور و 6 ایستگاه در سواحل شمال کشور است که تقریبا همگی بصورت برخط عمل نموده و داده ها را به مرکز جمع آوری و آنالیز داده در تهران ارسال مینمایند.

وی در پایان متذکر شد که کاهش تراز خزر با توجه به تبعات آن نیازمند بررسی و اقدامات لازم بوده و در این خصوص، موضوعات و راهکارهای ذیل را ارائه نمود.

• مخاطرات زیست محیطی ناشی از کاهش آب در تالابها و بویژه خلیج گرگان: کاهش تراز آب موجب میگردد تا مواردی مانند مرداب انزلی، تالاب میانکاله و خلیج گرگان که از زیستگاههای گونه های خاص جانوری و گیاهی به شمار می روند با خطر کم آبی و خشکسالی روبرو شوند. اتصال خلیج گرگان به دریای خزر به دلیل کاهش تراز آب دریا امروزه به شدت در مخاطره بوده و موضوع نجات خلیج گرگان توسط محققیقن و مسئولین دنبال میشود که نیازمند لایروبی دهانه های اتصال بعنوان یک راه حل کوتاه مدت است ولی در صورت ادامه کاهش تراز آب میتواند به بحرانی مشابه دریاچه ارومیه در خلیج گرگان تبدیل شود.
• کاهش تجارت دریایی ناشی از کاهش عمق آب در بنادر: کاهش آب موجب میگردد تا شناورهای با آبخور بالا نتوانند به بنادر وارد شوند و بنابراین بنادر نیازمند لایروبی های بیشتر خواهند بود که این موضوع هزینه بالایی را به بنادر تحمیل میکند. کاهش تراز دریا در خلیج گرگان موجب گردید تا فعالیت بنادر ترکمن و بندر گز مختل شود و کاهش بیشتر تراز آب دریا میتواند بنادر دیگر را نیز تهدید نماید. این موضوع در بخش شمالی دریای خزر که دارای عمق کمتر است از جدیت بیشتری برخوردار است.
• توسعه بنادر جدید: با توجه به محدودیت های لایروبی از بنادر، کاهش تراز دریای خزر در سالهای آتی میتواند اسکله ها و بنادر موجود را با مشکل جدی روبرو نموده و از انتفاع خارج نماید؛ لذا لازم است با توجه به نوسانات بالای دریای خزر، استفاده از بنادر فراساحلی (ثابت و یا شناور) در دستور کار قرار گیرد، تا تجارت دریایی در خزر تحت تاثیر نوسانات تراز دریا قرار نگیرد.
• تعیین و کنترل حریم دریا: اگرچه حریم دریا بصورت تئوری و بر مبنای ارتفاع تعریف شده است ولی پیاده سازی آن بصورت عملی خیلی موفق نبوده است و ناسازگاریهای متعددی در این خصوص دیده میشود. لذا، کاهش تراز آب دریا میتواند موجبات تعرض بیشتر به حریم دریا را فراهم کند که در صورت افزایش مجدد تراز آب هزینه های زیادی به ساحل نشینان تحمیل نماید.
• در خصوص اهمیت پایش تراز آب دریا همچنین میتوان به تغییر خط ساحل و تعیین حدود دریایی نیز اشاره نمود که این موضوع با توجه به تعریف حدود دریایی بر طبق کنوانسون حقوقی دریای خزر بسیار مهم است. توجه شود که خط مبنا در این کنوانسیون عدد منهای 28 در نظر گرفته شده است که همان چارت دیتوم مورد استفاده در نقشه های روسی است که بر اساس مبنای ارتفاعی دریای بالتیک و سیستم ارتفاعی نرمال تعریف شده است. حال اینکه سیستم ارتفاعی کشور ایران برخلاف سیستم روسیه نرمال نبوده و یک سیستم ارتومتریک است. تعریف یکسان سیستم و مبنای ارتفاعی که از وظایف سازمان نقشه برداری کشور است میتواند به حل موضوع و تعریف دقیق خطوط مبنا بیانجامد. این خطوط مبنا سپس در تعریف حدود آبهای داخلی، سرزمینی و منطقه ماهیگیری و حوزه مشترک همچنانکه در کنوانسیون فوق تعریف شده اند استفاده میشوند.