نتایج یک پژوهش که با همکاری محققان دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی و گروه برنامه‌ریزی شهری دانشگاه امام حسین (ع) انجام شده است نشان می‌دهد بخش‌های وسیعی از پایتخت به ویژه مناطق 10، 17، 8 و 11 از توان آب‌گذری پائینی برخوردارند و در برابر سیلاب‌های شهری آسیب‌پذیر هستند.
براساس این بررسی، تراکم جمعیت، بافت فرسوده، کاربری اراضی، فاصله از پل - با توجه به تأثیر آبگرفتگی دهانه پل‌ها در هنگام بارش‌های شدید - شیب زمین و تراکم شبکه آبراهه از متغیرهایی هستند که بیشترین وزن را در آسیب‌پذیری ناشی از سیلاب‌های شهری در کلانشهر تهران دارند. این محققان دریافته‌اند که آسیب‌پذیرترین بخش‌های شهری بر بافت‌های فرسوده با تراکم جمعیتی بسیار بالا منطبق هستند. بافت‌های ریزدانه ناپایدار در کنار تخریب مسیل‌های عمدۀ انتقال رواناب در بخش‌های جنوبی، مرکزی و شرقی شهر تهران می‌تواند از علت‌های اصلی آسیب‌پذیر بودن این بخش‌ها در مقابل سیلاب باشد (گزارش علمی خبرگزاری ایسنا[1]، 1394)
در همین رابطه، دکتر مقیمی عضو هیأت علمی دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران در گفت‌و‌گو با خبرگزاری ایسنا – که در 6 فروردین 1398 منتشر شد- اعلام نمود تهران پتانسیل سیلابی شدن را دارد{2}
حوضه‌های آبریز تهران را می‌توان به دو دسته کلی گروه‌بندی کرد. حوضه‌هایی که رواناب‌های آن از ارتفاعات شمال‌غرب (مناطق 2و 5 شهرداری) سرچشمه می‌گیرند و حوضه‌هایی که منشاء رواناب‌های آن ارتفاعات شمال‌شرق تهران (مناطق 1و 4 شهرداری) هستند.
الف) حوضه‌های آبخیز مهم شمال‌غرب تهران
-1حوضه کن
رودخانه کن به طول تقریبی ٣٣ کیلومتر از دامنه‌های قله توچال واقع در شمال شهر تهران سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه در جهت جنوب‌غربي جاري شده و پس از عبور از روستاهاي امامزاده داوود و کیگا، شاخه‌هايي به نام رندان و سنگان را دريافت مي‌نمايد و وارد اراضي سولقان مي‌شود. سپس شاخه ديگري به نام کشار به آن مي‌پیوندد، از کن مي‌گذرد و در جنوب‌غربی تهران با رودخانه کرج تلاقي مي‌نمايد.
حوضه آبريز برون شهری این رودخانه با مساحت تقریبی220 کیلومترمربع به حوضه‌هاي آبريز رودخانه شهرستانك از شمال، هفت چشمه از غرب و حوضه آبريز رودخانه‌هاي حصارك، فرحزاد و دركه از شرق محدود مي‌شود[3] {ترابی، 1395}
در روز یکشنبه 28 تیرماه 1394 وقوع طوفان و رگبار شدید در شهر تهران موجب بروز سیلاب شدید و تلفات جانی و مالی در رودخانه کن و سرشاخه‌های آن گردید. بوستان جوانمردان ایران یکی از مکان‌های تفریحی شهر تهران در ادامۀ روددره کن است که در مرز میان مناطق ۵ و ۲۲ شهرداری تهران احداث شده است.
-2حوضه حصارک
حوضه آبخیز حصارک، حوضه‌ای کوهستانی در شمال غرب استان تهران است. این حوضه از غرب به حوضه آبخیز کن و از شرق به حوضه آبخیز فرحزاد محدود می‌شود و مساحت آن 13/87کیلومترمربع است. رودخانه حصارک مسیل اصلی این منطقه است که از کوه بندعیش به ارتفاع 2766 متر سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از روستای حصارک در امتداد جنوب از اراضی شهران و جنت آباد و بزرگراه آیت‌الله کاشانی می‌گذرد. این رودخانه در محل اتوبان تهران – کرج به مسیل برگردان غرب می‌ریزد و در نهایت به رودخانه کن می‌پیوندد. از نظر آبشناسی، رودخانه حصارک دارای دو شاخه اصلی به نام‌های چپ دره و دوچناران است که یک یال اصلی به ارتفاع حداکثر 2405 متر در وسط آن قرار دارد {حسین‌زاده، نصرتی، ایمنی، 1397}
-3 حوضه فرحزاد
حوضه فرحزاد مربوط به روددره فرحزاد است كه در بالادست شهر تهران قرار دارد. با توجه به شرايط حوضه، رخداد سيلاب در آن محتمل است. نقشه‌های پهنه‌بندي خطر سيل‌گيري نشان می‌دهند که نواحي با خطر بسيار بالا در پايين‌دست حوضه و منطبق بر دره اصلي فرحزاد واقع هستند. در این حوضه، مناطق دارای پوشش جنگلی کمترین پتانسیل تولید رواناب را دارند و مناطق شهری پايين‌دست حوضه از بیشترین پتانسیل تولید رواناب برخوردارند {قنواتی، کرم، آقاعلیخانی، 1391}
بوستان نهج‌البلاغه یکی از بوستان‌های تهران است که بیش از ۳۵ هکتار وسعت دارد و در بخش وسیعی از دره فرحزاد بین بزرگراه نیایش، بزرگراه همت و غرب بزرگراه یادگار امام احداث شده است.
-4حوضه درکه
حوضه آبخیز درکه قسمتی از حوضه آبخیز شمال غرب تهران محسوب می‌شود. این حوضه قسمت‌هایی از سیستم هیدرولوژیک درکه از مرز آبخیز در ارتفاعات غرب توچال و شرق امامزاده داوود تا شهر تهران (محل ورودی شهر) را شامل می‌گردد. بلندی های توچال، کورا، گردرک، درازراه و ارتفاعات دیگر منشأ اصلی جریان های سطحی این حوضه هستند.
حوضه آبخیز درکه به‌طور کامل در استان تهران واقع است و بالا دست شهر از منطقه ولنجک، بخش اصلی آن را تشکیل می‌دهد. زهکش اصلی آن، رودخانه درکه است. این حوضه از غرب به حوضه آبخیز فرحزاد، از شرق به گلابدره از جنوب به حوضه شهری و بالاخره از شمال به حوضه رود شهرستانک از زیر‌حوضه‌های رودخانه کرج محدود می‌شود. بیشترین رواناب تولیدی حوضه درکه در قسمت پایین‌دست (جنوب حوضه) است که منطقه‌ی شهری را دربر می‌گیرد {قنواتی، ندافیون، 1395}
رودخانه درکه پس از آبياري اراضي دركه و اوين وارد دشت تهران مي‌شود و در امتداد بزرگراه چمران تا گيشا (كوي نصر) ادامه می‌یابد. سپس به سمت كانال صادقيه جاری می‌شود و از طريق سيل برگردان غرب به رودخانه كن مي‌پیوندد.
ب) حوضه‌های آبخیز مهم شمال‌شرق تهران
-1حوضه دارآباد
روددره دارآباد در منتهی‌‌الیه شمال‌شرق تهران قرار دارد و در واقع آخرین دره مشرف به تهران از سمت شمال‌شرق به حساب می‌آید. این روددره از قله دارآباد و چشمه درازكش سرچشمه می‌گیرد، از داخل روستای دارآباد عبور می‌کند و پس از بزرگراه ارتش (ازگل) در جنوب آن، در کنار بزرگراه امام علی (ع) به‌صورت سرپوشیده جریان می‌یابد.
با توجه به وسعت و شکل حوضه آبخیز دارآباد، این حوضه سیل‌خیز است. دارآباد حوضه‌ای باریک و کوچک و دارای آبراهه‌های فرعی با طول کوتاه است. رواناب‌های حاصل از بارندگی در مدت زمان کمی از ارتفاعات طرفین به زهکشی اصلی رسیده، زهکش را پر می‌کنند و موجب سیل می‌شوند. در نتیجه می‌توان گفت در محلی که رودخانه از واحد کوهستان خارج می‌شود خطر سیل وجود دارد {سنجابی شیرازی، 1395}
-2حوضه گلابدره
روددره گلابدره از ارتفاعات كلك‌چال و لزون شرقي سرچشمه می‌گیرد [كوزه‌گر كالجي، مسلمي، 1394] و پس از پیوستن به رود دربند به سمت جنوب شهر حرکت می‌کند. این دره از سمت غرب با امامزاده قاسم (ع) و از شرق با دره دربند همسایه است. در تابستان ۱۳۶۶، در مدتی کوتاه سیلابی عظیم در مسیر رودخانه گلابدره و جعفرآباد حرکت کرد و به میدان تجریش رسید.
-3حوضه دربند
روددره دربند از ارتفاعات توچال، قله‌چال، برفچال و هومند‌چال سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه در قسمت بالادست از چند شاخه مانند رودخانه شیرپلا و رودخانه اوسون تشكيل شده است. این انشعابات پس از تلاقي، مسيل دربند را تشكيل می‌دهند كه معمولاً داراي آب دائم حاصل از ذوب برف در ارتفاعات كوهستاني است. اين مسيل داراي شيب زياد با بستر عمدتاً سنگي و آبشارهايي در مسير خود است. زمان تمركز اين رود كمتر از نيم ساعت و شيب ناخالص آن قابل توجه است [قهرودی تالی، 1388]. رود دربند علاوه بر آبیاری باغات مسیر خود، آب مجموعة سعدآباد را نیز تأمین می‌نماید.
منابع:
ـ قهرودی تالی منیژه، 1388، كاربرد مدل يكپارچه سيلاب شهري دركلانشهرها (مطالعه موردی: شمال‌شرق تهران)، جغرافيا و برنامه ريزي منطقه‌اي- پيش شماره پاييز و زمستان 1388، صص 178- 167
ـ قهرودی تالی منیژه، مجیدی هروی آنیتا، عبدلی اسماعیل، 1395، آسیب‌پذیری ناشی از سیلاب شهری (مطالعه موردی: تهران، درکه تا کن)، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره هفدهم، صص 35-21
ـ حسین زاده محمدمهدی، نصرتی کاظم، ایمنی سپیده، 1397، تعیین شماره منحنی و برآورد پتانسیل تولید رواناب حوضه آبخیز حصارک، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال هجدهم، شماره 51، صص 150-133
ـ قنواتی عزت‌الله، کرم امیر، آقاعلیخانی مرضیه، 1391، ارزيابي و پهنه‌بندي خطر رخداد سيلاب درحوضه فرحزاد (تهران) با استفاده از مدل فازي، مجله جغرافيا و برنامه‌ريزي محيطي سال 23، پياپي 48، شـماره 4، صص 138-121
ـ قنواتی عزت‌الله، ندافیون فریبا، 1395، بررسی پتانسیل سیلاب حوضه آبریز درکه با استفاده از روش بارش-رواناب SCS، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، علمی – پژوهشی، سال سیزدهم، شماره 49 ، صص 75- 65
ـ قهرودی تالی منیژه، درفشی خه‌بات، 1394، بررسی آشفتگی در الگوی خطر سیلاب در تهران، تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، سال دوم، شماره 2، تابستان 1394، صفحات 16-1
ـ سنجابی شیرازی زینب، 1395، برآورد پتانسیل سیلخیزی حوضه دارآباد و اثرات آن بر منطقه 1 تهران، پایا‌ن‌نامه دوره کارشناسی ارشد دانشكده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران
ـ كوزه‌گر كالجي لطفعلی، مسلمي آرمان، 1394، برنامه‌ريزي راهبردي احياي محيط طبيعي روددره‌هاي تهران (نمونه موردي: رود درة دركه)، فصلنامه علوم محيطي، دوره سيزدهم، شماره 3، صص 124-113
Tali, M. G., Tavakolinia, J., and Heravi, A. M., Flood Vulnerability Assessment in Northwestern Areas of Tehran, Journal of Disaster Research Vol.11 No.4, 2016
