دکتر سعادت: امکان گسترش فرونشست در سال‌های آتی تا فرودگاه مهرآباد وجود دارد

به گزارش روابط عمومی سازمان نقشه برداری کشور، بر اساس مطالعات انجام شده تا کنون، در حال حاضر بیش از 42 منطقه کشور با فرونشست عمده روبروست. کما اینکه در جنوب پایتخت، بخش‎های شهریار، ماهدشت و نجم‌آباد اندازه‌گيرى‌هاى سازمان نقشه‌بردارى کشور فرونشستى به ميزان حدود 26 سانتیمتر را در سال نشان مى‎دهد.

آنچه در ادامه می‎خوانید حاصل گفت و گو با دکتر عبدالرضا سعادت مدیرکل ژئودزی و نقشه‌برداری زمینی سازمان نقشه‌برداری کشور و دانش آموخته دکتری ژئودزی دانشگاه تهران است.

این روزها هشدارهای زیادی در فضای رسانه‎ای کشور درباره فرونشست در برخی نقاط کشور دیده و شنیده می‎شود. به عنوان یکی از متخصصین این عرصه، چه تعریفی از «پدیده فرونشست» دارید؟
یکی از خطرناک‌ترين رخدادهای طبيعی که اغلب به جهت سهل‌انگاری و افراط بشر در استخراج آب‎ها و معادن زير زمينی رخ می‌دهد، فرونشست سطح زمين است که می‌تواند بصورت تغییرات قائم و يا حتي حرکات قائم-افقی پوسته زمین ظاهر گردد. اين پديده به خصوص در مناطق حساس می‌تواند منجر به حوادث جبران ناپذير شود. به همين دليل است که امروزه در بسياری از کشورهای جهان بحث اندازه‌گيری، مديريت و کنترل آن از پر اهميت‌ترين وظايف مراکز تحقيقاتی علوم زمينی محسوب می‎شود. فرونشست و شکاف‎هاى زمين که به آهستگى و به تدريج گسترش مى‌يابند شايد همان تاثير خطرهاى ناگهانى و فاجعه بار مانند سيل و زلزله را نداشته و یا در منطقه در حال فرونشست خرابى به ميزان گسترده مشاهده نگردد، ولی بطور معمول خسارت‎هاى ناشى از آن ترميم ناپذير، پر هزينه و مخرب است.
در واقع پديده فرونشست با ايجاد تغيير در وضعيت توپوگرافى منطقه مى‌تواند سبب بروز تغييرات چشمگيرى در هيدرولوژى منطقه شود. به عنوان مثال در اين مناطق ممکن است‌ سيلاب‎هاى عظيم و مخربى بوقوع بپيوندد در حالى که قبل از ايجاد فرونشست از هيچ سابقه اى برخوردار نبوده است. از سوى ديگر اين پديده مى‌تواند با ايجاد تغيير در وضعيت زمين آبشناختى منطقه از قبيل جهت و سرعت جريان آب زير زمينى، بيلان آب زيرزمينى و غيره نتيجه‌هاى ناهنجار بيشترى در پى داشته باشد.

در چه مناطقی از کشور، با فرونشست روبرو هستیم؟
دشت رفسنجان، زرند و کرمان، دشت کبودرآهنگ و فامنين در استان همدان، دشت معين‌آباد ورامين و دشت نظرآباد در استان تهران، در جنوب باخترتهران بزرگ، شهریار، ماهدشت و نجم‌آباد هم اندازه‌گيرى‌هاى سازمان نقشه‌بردارى کشور فرونشستى به ميزان حدود 26 سانتیمتر را در سال نشان مى دهد. همچنین فرونشست دشت یزد اردکان میبد حوالی باتلاق گاوخونی، آزاد شهر، گرگان و گنبد، دشت اسد آباد همدان، مشهد، طوس و نیشابور، فرونشست مرودشت در استان فارس فرونشست در سلماس، خوی و ارومیه فرونشست در شمال دریاچه ارومیه را نیز شاهد بوده‎ایم.
بر اساس بررسى هاى صورت گرفته، شواهدى در دست است که نشان مى‌دهد اين پديده در دشت‌هاى ديگر ايران ازجمله اراک، نهاوند، خمين، گلپايگان، نطنز، يزد، ابهر، سیرجان و ابرکوه در حال شکل‌گيرى است. اين موارد نمايانگر آن است که بازنگرى و تغيير در استراتژى مديريت منابع آب ايران در توسعه پايدار کشور اجتناب ناپذير است.
تا چه اندازه فرونشست، پایتخت را تهدید می‎کند؟
در سال 1381 برای اولین بار پدیده فرونشست در تهران با اندازه‌گیری تغییرات ایستگاه‌های شبکه ارتفاعی کشور توسط سازمان نقشه‌برداری کشور مشخص و به مسئولین امر گزارش شد. سپس به دنبال آن شبکه ایستگاه‎های ارتفاعی تکمیلی در اطراف شهر تهران به منظور پایش این پدیده، طراحی و احداث شد. پس از آن با پردازش تصاویر راداری به روش تکنیک تداخل‌سنجی راداری، محدوده دقیق فرونشست در تهران تعیین شد. سپس با بررسی‌های انجام شده مشخص شد که بسیاری از مناطق مسکونی، خطوط راه و راه‌آهن و تاسیسات شهری در این محدوده فرونشست واقع شده‌اند. همچنین با پردازش مجدد داده‌های راداری در سال اخیر، نقشه‌های فرونشست نشان دهنده رشد مناطق فرونشست در مناطق جنوب غرب تهران تا میدان فتح است که این امر می‌تواند هشداری برای سایر مناطق حاشیه فرونشست و نشان‌دهنده امکان گسترش این مناطق در سال‌های آتی تا فرودگاه مهرآباد باشد.

این پدیده قابل پیش‎بینی است؟
همانطور که گفتم در بسیاری از دشت‌های ایران که با برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی همراه بوده، پدیده فرونشست رخ داده است و بیشترین مناطق فرونشست در حومه شهرها قرار دارند. با توجه به وجود مناطق متعدد فرونشست در کشور، لزوم شناسایی، کنترل و مدیریت این مناطق امری کاملاً ضروری است. رويارويى با خطر فرونشست بر سه اصل پيش‌بينى، تشخيص و پايش استوار است که در این راستا، پیش‌نیاز هرگونه مدلسازی هندسی این پدیده به منظور پیش‌بینی و کنترل آن و همچنین شناسایی مناطق مستعد، نیازمند بهره‌گیری از ابزارهای ژئودتیکی موجود و استفاده از تکنیک تداخل‌سنجی راداری است.

چه ابزارها و امکاناتی برای رصد و پایش این پدیده لازم است؟
به منظور تشخيص وکنترل مناطق فرونشست از ابزارها و تجهیزاتی ژئودتیکی دقیق نظیر دوربین‌های ترازیاب، گیرنده‌های تعیین موقعیت GNSS و دستگاههای ثقل‌سنجی و تکنيک‌هايی همچون تداخل سنجی راداری می‌توان استفاده نمود. در واقع تکنیک تداخل سنجی راداری با پوشش وسيع و رزوليشن مکانی بالا در کنار داده‌های GNSS، ثقل‌سنجی و ترازیابی دقت بالا می‌تواند منبع مناسبی برای بررسی حرکات سطح زمين درنظر گرفته شود. هر یک از روش‌های ذکر شده برای تعیین میزان فرونشست دارای معایب و محاسنی می‌باشند و بهتر است برای اطمینان از نتایج از تلفیق داده‌ها برای بررسی پدیده فرونشست استفاده نمود.

سازمان نقشه برداری کشور از چه امکاناتی برای رصد و پایش فرونشست‎ها برخوردار است؟
در حال حاضر سازمان‌ نقشه‌برداری کشور مجهز به تمام ابزارها و تجهیزات اشاره شده است. همچنین توان و تخصص مربوط به پایش حرکات پوسته در بسیاری از مراکز علمی و تحقیقاتی کشور وجود دارد.

چه سازمان‎هایی در این رابطه مسئولیت دارند؟
کلیه سازمان‌ها و مراکز مرتبط با علوم زمین نظیر سازمان نقشه‌برداری، سازمان زمین‌شناسی و همچنین مراکز تصمیم‌گیری نظیر وزارت کشور، ستاد مدیریت بحران، فرمانداری‌ها، شهرداری‌ها و غیره. اما طبق چارت سازمانی، یکی از وظایف سازمان نقشه‌برداری کشور به عنوان متولی داده‌های مکان در ایران، پایش حرکات و اندازه‌گیری تغییرات پوسته زمین به صورت افقی و قائم در کشور به منظور ایجاد چارچوب مرجع مختصات می‌باشد. بالطبع در راستای این ماموریت بحث اندازه‌گیری و تعیین نرخ فرونشست که مربوط به جابجایی قائم پوسته زمین می‌شود نیز می‌تواند توسط این سازمان مورد توجه قرار گیرد.

چطور می‎توان از مخاطرات فرونشست جلوگیری کرد؟
فرونشست‎ها و پيامدهاى ناخوشايند آن، متاسفانه معمولاً بازگشت ناپذير بوده و به سختى مى‌توان آن را جبران نمود. با توجه به بررسی‌های انجام شده یکی از موارد کاستن مخاطرات این پدیده در کشور اطلاع‌رسانی عمومی، افزایش آگاهی مردم، مديريت درست منابع آب و اصلاح روش‌های آبیاری در کشور است.